(Mizo short story/novella hmasa ber)
Thuhmahruai
He thawnthu ziaktu hian Chhingpuii damlai chanchin engmah hriat a nei lo. Tlangval lakah mi rinawm a ni nge ni lo pawh a hre lo va, he tah hian hmanlai mite nundan tih lan nan leh a thawnthu a lo sei theih deuh nan phuah belh mai a ni.
Indo thu pawh hi chanchin dah thatna (history) anga ziak a ni lo va, thawnthu atana ziak a ni a, thudik leh dik lo zawnna tur a ni lo va, thumuhnu kaihthawh leh nana tih pawh a ni lo. Chuvangin, a pum hian thawnthu anga chhiar mai tur a ni zawk e.
Pu Zika’n nasa taka min tanpui avangin ka lawm em em a ni.
Kaphleia Chhakchhuak
1939, Tachhip
~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~
KHUANGCHAWI thla a lo hleinga a, arkai a rawn deng vu mai a. Zanriah ei kham chuan naupangte chu an pawnto va, kawtlaiah an ri nuk nuk mai a. Veng leh veng inchil an tum a, nula naupang deuh te chu an ko hlawm a. Zawlbukah chuan tlangvalho len chhuah hma chuan mei eng deuhin an tuah a, sai ramchhuah thu an sawi mum mum bawk a. Chumi zan chu a thianga khawp mai a, thla eng a nawm em avangin pa thenkhat chu leika nuam deuhah an thukhawm a, an Pawih do thu te, chhim leh hmar indo thu te an sawi hlawm a. Thutungin khupah puan an bih a, vaibel an pak talh talh a, titi remin thenkhat chuan an ke an phut hliau hliau a.
Lenglen hun chuan tlangval chu nula rim turin an chhuak fai ta duak a. Upaho leh valupa thenkhat chuan Zawlbuk chu an nghak a, an titi mam mam a.
Chumi khuaah chuan nula hmeltha, sawi deuh hat hat khawp panga lai an awm a. Chumite zinga pakhat chu Chhingpuii a ni. Chhingpuii chu mi hang, tisen sawk, ngaihno bei tak mai, hmai tluak tha pat leh, sam tha hnup mai a ni a. An hausak avangin a incheinain a chawi bawk a. Amah hi dawng tha a nih avangin nu lian pawl tak a ni a. A hmel that aiin a nungchang that leh a la deh that sawi a ni zawk a. Inleng pawh a ngah thei viau a,chu mi thla en zan pawh chuan tlangval tam fe an leng a. Chhingpuii chuan dawhthlengah, tungchaw bulah (khumpui lam dep hnaih deuhah) la a kai a, a inlengte chuan (pawn sut) tap sut pawn lam dep chu an han rual a. Sai ram chhuah thu deuh hlir an sawi a.
Naupangho chuan, “Kan vengin kan hneh lo vang, an lo thawk lian em mai” an ti a. Chhingpuii chu an zuk k ova. Mahse a kal lo. Dawhchho bel bul lama tlangvalho chuan naupangho chu, “Tlan ru, uite rim in nam,” an lo ti khar khar a. Nakin deuhah chuan tlangval pakhat Kapthanga an tih chuan mei a va tan a, Chhingpuii chuan, “Mei lum kha ai ve rawh” a lo ti a. “Mei lum pawh ka chak lo asin maw le,” chu a ti na a, a lawm rilru khawp mai a, a ngaih a tha sawt a. Dawhthleng velah chuan a thu ve ta a.
Mi dangte pawh chuan mei chu an rawn tan zeuh zeuh a, “Mei lum ai rawh u,” a lo ti zel a. Tichuan tap-ai (mei lum hnaih deuh)-ah te an thu ta hlawm a. Thenkhat chu chhuatah chuan an bawk a. Kaptluanga pawh thutphah tur pawnchhia a pe a, dawhthleng lukhamin a mu a. Chhingpuii chuang thing a va la a, mei a han tuah tha a, a thutna ngaiah chuan a thu leh a. A thutna ngai chiah ai chuan tlemin Kaptluanga lu chu a hnaih hrat a. Tlangvalho chuan an ramchhuah hmasaka an hlawhchham thu te, mi khaw ramchhuak an hmuh thute an sawi bawk a. A khat tawkin, ‘mei in duh em?’ a ti a, meiling a sem reng a. Thing a va lak a, a thut leh apiangin Kaptluanga chu a hnaih hret zel a. Vawithum a thawh a, a thut leh chuan a puan tlang chu a lukhamsak phak a.
Kaptluanga chu a be duh mang lo na a, mi en nge en lo tiin a mitsir fova. Mahse a thut hnaih chu hre chuang lo ni awm takin a hmelah chuan a lang a, tuibur zuin la chu a kaih ngaiin a kai ham ham reng a, an titi sawi chu a ngaithla a. Mahse a ruk chuan Kaptluanga mitmei chu a veng reng a, ani pawh chu titi sawiin tawng tawng mah sela, a rukin nula hawiher chu a enthla reng a. Tapchhaka thute chuan lum an ti hle a, pathlang a mi pakhat erawh chuan, Chhingpuiin mei a chhawm that lai chuan, “Ralte thukpui chu a lum an tia lawm, tuah hluah hluah rawh u,” a lo ti a. Chhingpuii chuan, “A ni tak e, ka’n tuah vak ang e,” nui chungin a ti a. Tapchhaka mite chuan ‘a lum ngei mai a’ an ti a, pathlang an chuh a, pathlanga mi chu an chho ve a, thawsa phul kaiin an han thu ve ta a.
A mei chhawm zo han thu leh chuan tuibur a ham a, hmui chu a han kai leh dawn a, tluanghrui a chat ta hlauh mai a. Dawhthleng lukhama mu chuan chhahpui chakin a tho thuai a, ‘Ka lo chhah pui ang che’ a ti a. Nula achuan mi dang a zah si avangin, ‘I chhah zawng a tlo awm lo em mai a,’ a ti a, a rilru chuan chhah dun chu a chak hle a. Tlangval chuan, ‘Eng nge maw a tlo loh bik ang le?’ a ti a, a chhahpui a. A chat chu tapchhaka mi pakhat chuan a mut a, rapchungah a khai a, fiamthuin, “Hemi ral hunah aw kan haw ang,” a ti a. ‘Ni e a, kan leng am ang chu le, naktuka ramchhuak tur kan nih hi,’ pakhat chuan a lo ti a.
Nula chuan, “In men ral loh na chuan,” a ti a. A chanve pawh a la mut lo tih chuan leng haw ar a khuang ta mai a, chhuata mute chu an lo thu chhuak a, haw tumin vaibel an tan ta hlawm a. Nula chuan, “In tiam ala thlen loh hi a, leng rih rawh u,” a ti a. Pakhat chuan fiamthuin, “Kan len rei zawngin len leh i phal lo dah a nge” a ti a. “Eng nge ka phal loh tehlul ang, in duh a thu a ni ang chu, chutia intiam in bawhchhiatin rinngam pawh in va ni awm lo ve maw le,” a ti a. Kaptluanga chuan nui chungin a melh a, zawi deuhin, “Engti pawhin ti ila mi ring chuang hlei lawng e, eng laiin nge kan thu i awih ngai?” a ti a, an kal dawn ta a. Nula chuan, “Naktuk chu in kal ang maw?” a ti a. “Kal ang” an ti a. “A pachal rawn ka pula, a ke phah hmuithlurah mi han hawn ang che u, dam takin lo haw leh ang che u,” a ti a. “Min lo hmuak ang che aw,” an ti a. “Hmuak lul e a,” a ti a. ‘Mangtha’ an ti a, an haw ta a.
An va chhuah chuan thla chu Awkin a tiave lai a lo lem mai a. “E khai, Awkin thla a lem alawm le, ka ai a tha dawn lo em ni aw” pakhat chuan a ti a. Chhingpuii chuan chu chu a hria a, a lo chhuak a. “E khai, sai lianpui in kap dawn a nih khi, in ai a tha dawn a ni ang,” a ti a. Tuium a va la a, vawkthlengah a bun a, a zuk en a, “E, a tal but but mai a, a va khawngaihthlak em! A mawngah nge a chhuah ang a sirah le?” an ti a. Rei thlir lovin an haw ta a. (A mawnga a chhuah chuan santen a leng a, a sira a chhuah chuan naknat a leng, an ti thin a). Mite pawh chuan an lo thlir reng hlawm a.
Mutnaah chuan Chhingpuii chuan an ai thatna nge ni ang chhiatna aw, a ti a, a ngaihtuah ta nep nep a. A tha lam ni se chu a ti hle a. Mahse a rilruah hlauhthawnna a awm bawk si, tawh loh pui an tawk dawn emaw ni chu aw, te a ti a. A rukin rei fe a men phah a. A tawpah chuan a ngaih a ti tha lui a, Kaptluanga sai chal kahna tur a ni ang a ti a, ngaihngamin a mu ta a.
Kaptluanga nen chuan tleirawl chhuah tirh tea inngaizawng tawh an ni a. Mahse an inzah avangin a tu mah mahin an rilru an inhrilh ngai lo va. Tlangval chuan ‘ka hmuh leh hun chuan ka sawi ngei ngei tawh ang maw le’ a ti thin a. A han hmuh meuh hi chuan sawi tur a tih zawng zawng chu a bo leh duak a, sawi lo bawk hian a awm leh thin. A chang chuan mite hriatpui ve loh te hian an inti nuar a, mahse an in hriat chian leh hnu chuan an induhna tizualtu chauh a lo ni zawk thin. Hmangaihna a nasat zawh poh leh thikthu pawh a nasa thin. An tan khawvel hi a la naupang a, nuihna leh hlimna hmun a ni a, engmah dang runthlaka lak an la nei hek lo. Chhungkaw khawsak buainain a la dip lo va, upat chak lohna ten a la tibuai hek lo. Tlangval tan chuan nula leh sa kah a hlu ber a, nula tan tlangval huaisen.
A tukah chuan favang ni eng zet mai Tawitlang hrulah a lo de thla sur mai a. Darlawng tlang dung a rawn chhun eng ruai mai a. Tuirialah chuan tiauchhum a lo var hluk mai a, en mai phei chuan kea zuk kal theihna mai awmin a zawl a. Tah chuan Darlawng tlang hlim pawh chu a lang duai a. Hawi vel ila khua a thiang em em mai a, tlangte pawh an hnai sawt a, thli pawh a tleh lovin, khawchhaka Ni chuan khawvel hi ngawi turin a khap emaw tih hial turin a ngawiin a reh a. Van chu a dum kuk mai a, chhum reng reng a leng lo, chhim thlang kilah fei zum tawh ni awm tak leh vaibel ni awm tak an awm a, rei lo deuhah an zamral ta mai si.
Tukthuan ei kham chuan Buangtheuva khaw tlangval sai ram chhuak tur chu kawtchhuahah an innghak khawma. Silai tunkhawmna an siam a, an tung tuar mai a, an bawmte chu an nghat thluah a. An innghahkhawmna kianga Khiangpui lian zet maiah hian Laiking a awm a. ‘A vawm thla thei thei Sai kapah’ an ti a, hawklak zual deuh deuh chuan an vawm tak tak hlawm a. Kaptluanga chuan inti themthiam fahran hian, ‘Keimah sai kapah’ a ti a, a han vawm a, a thingkung chu a thelh der mai a. Chumi zawh chuan na deuha han vawm hi a tum a, mahse lungte a rap let a, a hnuai deuh a deng a. A kianga mi chuan, ‘tian ti mai ula, tian alawm’ a ti a, a lu bul a va deng dawt mai a, a ring a kang zawk a. Mahse an den vel tluar tluar avangin tlan ngaihna a hre lo va.
Kaptluanga chuan hlauthawng deuhin, zawi deuh hian a han deng leh a, a tla ta nawk mai a. “Keimah sai kapah ka tih kha maw! Ngawi ru, khi sava khi,” a ti a, a lung te vawm bang chuan thing lera sava a han deng a, a thlawk ta a. Chutih lai chuan thenkhat chuan thut mai mai pahin thing buk banrek tia hi kawng sirah chuan an sat nawidap a. Khen burte pawh a awm nual a.
An hotu pakhat chuan, “Kan kim tawh a ni lawm ni, kal zai rel tawh ang hmiang’ a ti a. Sawmhnih lai an ni a. Hring an hnawl a, Hrang tin hringkir rawh an ti a, silai an kap a, an kal ta a. Buhfai zan sawm riak an ak a, an kal ta thluah thluah a. Kaptluanga chuan kawrbel lian pui pakhat a keng a, a hmasa lamah a kal a.
A nithum ni chuan sai ram an thleng ta a, sai hnuhma chu a lo awm sel sul a, a hniakte a lo phut dup mai a. Tleirawl la ramchhuak ngai lote chu an harh sawt a, sai hmuh mai tumin an mit an len a.
A ni li ni chuan sai enthla an insiam a. Valupa pakhat leh Kaptluanga chu an kal hmasa a. Mi dang chu zawiin hnungah an lokal a. Maupui hmun hnuaiah chuan saitluang te ch a kaw riak ruak mai a, a mau pawh thlerah te chuan tho a fu dum khep khup mai a.
Chaw chhum hun zet a ni ta tihin chu mite pahnih chuan sai thawm an hre ta a. Thawm dim deuhin an va enthla a, sai rualpui an lo awm chu niin. Tahchuan an thiante chu an lo nghak a. ‘Tah sawn a rual an awm e,’ an ti a, riahbuk khuar an tum ta a.
Kaptluanga chuan a iptea a chem chu a la chhuak a, a hriam emaw tiin a han en a, a nul vat vat a, tarpilu zawng turin a chhuak ta a. Tarpilu hi a van thin avangin van erh te pawh a ngai thin a. Tichuan riahbuk sa an awm, thing fawm an awm, hnah la an awm, an ri chuah chuah a. An hotupa pakhat chuan, “Tarpilu zawng hi an awm em aw?” riahbuk sak dawn chuan a ti a. “Panga an kal tawh” an ti a. An buk bulah chuan lui te dam tak a luang dem dem a, tui chawi pawh a nuam kher a. An buk kawtah chuan thing chu an vawm vum thur mai a. Tleirawl taima chu chaw chhumin an vir vat vat a. Chawhmeh zawng chu an lo haw aw, tumbu te, hruizik te, satel te, tangkawng te, rawtuai te an rawn hawn a. Kaptluanga leh a thian pakhatin tarpilu an lak zawh chuan an chhuak leh a, an kiang lui te mawng chu an zawh a, chakai an rawn hawn teuh mai a. “A tam awm hle mai, zanah chuan zuk chhit leh awm a ni” an ti a. Mahse chawhmeh an lo ngah mai a, an kal ta lo.
Zanriah ei kham chuan a tuka an chawfun tur tleirawl taima chuan an chhum leh map map a, upaho chuan vaibel an tan a, an titi mar mar a. Kaptluanga te thiandun chuan luiah chuan telpui lian zet mai a tuk zinga hmeh tur an puah a, an hlim dun hle mai a. Tui a lo pai a, an thian dun chuan, ‘nula nau tan a that hi maw le’ an ti a. Fiamthuin, ‘pakhat ve vein i hawn ang hmiang’ an ti a, an nui a. Chawhmeh belah chuan an thlak tel ta a.
‘Tunah lenglen a hun tawh ang em aw?’ a ti a. A thian chuan, ‘hun mai tawh ang e’ a ti a. ‘Nula te khan min han hre ve thin ang em le?’ Kaptluanga chuan a ti leh a. A thian chuan, ‘hre ve bawk e a, mi hriaa mual mual chu an awm mai thei ang, kal dawn zana ka lenna kha chuan mi rawn ngai ve a ni khawp ang maw le, zan hnih ka mangah ka hmu tawh, ka lung a tileng em mai,’ a ti a. ‘Tu inah nge i len?’ a ti a, ‘ka sawi duh law’ a ti a. ‘Kaptluanga chuan, ‘han sawi teh a, eng nge maw i zep le?’ a ti a. A thian chuan, ‘A nih nang, tu inah nge?’ a ti a. ‘Kei zawng mi ngai ve lo a ni awm asin mawle, mumangah hian zan tin hmuh ka tum a, ka la hmu hek lo, ka ngai thlawn ni awm asin mawle, nang ang chuan mi ngai dawn se chu ka sawi hreh hlei nem’ a ti a. A thian chuan, ‘kei pawh ka ti mai mai a nia, engmah ka ni lo, a puan hmawr pawh ka dek lo asin mawle,’ a ti a.
Mahse an insawi lungleng a, an lenna te chu an in hrilh ta a, thei awm fe chuan an insawi leh ve ve ta a. An puah zawh chuan an han kal dawn a, thla a lo eng ruih mai a. “Aw, hman zan te kha aw! Tunah khi khi an hmu ve awm si a le!’
Run kan rem lentu hnuaiah,
Thapuii run riang ruang ngaiin,
A len zawng a leng thlawt e suihlung zawng;
an ti a, buk lamah chuan an kal ta a.
An buk chu sang feah an dawh kang a, a chhuat chu mau pum ram phui thut a ni a. A hnuaiah chuan tarpilu pang alai an mut a, thosi a tam hle nghe nghe a. Chaw chhum hmin chuan, ‘satel hi mun loh chuan naktukah kan ti hmin hman lo vang e’ an ti a, an mung ta nghal a. Chutih chhung chuan tleirawl chaw chhum thawsa te chu, an lo va thlandai a. Upaho chuan a tuka khawsak dan tur chu an rel mam mam a. Kaptluanga te thian dun chuan, ‘tu zen tang tang’ an ti a, mau phelah an han phit zak zak a. Mi dangte pawh chuan ‘ka zen hi a tha emaw han hal teh u’ an rawn ti ta sup sup a, an hal phit puat puat reng a. Mau ro tawi te tein an tung rum a, tah chuan thun khat lek lekin an zen chu fungki ata an ruak a, pawnchhiain an hnawh theuh a. Sai um hun atan an in ring lawk a. An buk bulah chuan meipui an chhep vak a, an mu ta a.
Chung lai chu a ram a reh bawk a, zanah chuan hram thei apui lah a tam. Tuitu te, naute tap ang tak tak te, uite hram ni awm tak tak tein thing lerah chuan beleuh thet thet te hi a awm a. An buk velah chuan Rawtte a hram chuah chuah bawk a. Tleirawl deuh phei chu an muhil tha ngam lawk lo va. An mu reh ta zet tih chuan an thlang tui chu sakeiin a rawn dai ta sak sak mai a. An upa pakhat chu a harh zawk a, a han ngaithla vang vang a. A dai leh pap a, ‘sa ngei a nih chu’ a ti a. A thiante chu a kaitho va, ‘Tho teh u, khu lai tui khu eng emawin a dai ri pap pap mai, silai nen in ring rawh u’ a ti a. An lo tho va, an han in ring a, thla a eng ruai mai a, an han thlek vel ngial thin a. Mahse maupui hlim a nasat em avangin engmah an hmu thei si lo. Nakin deuhah chuan piah deuhah a ri phei ta bawih bawih a. Thenkhat chu an mu leh a, thenkhat chu an tlaivar ta nghal a. Zingah chuan an va en a, sakei hnu lian zet mai hi a lo awm kiau kuau va.
Tukthuan ei kham veleh chuan sai kap tur panga zen ngah deuh deuh an inthlang a, fal deuh hlekin an kal a, hnungah ngawi rengin midang chuan an zui a. A rem phawt chuan ‘a pachal ber tum bikah’ an ti a.
Sai bul an va thlen chuan a chal ngho chhuak vur mai leh a padawp lian zet mai, kah rem em emin an va hmu ta a. An han kapa le, an tlan darh ta chum chum mai a! Chu veleh mi dangin an bawh zui a. Mual tinah mai chuan a khat tawkin silai a rip hawk phawk reng a. A pachal leh a padawp chu an bei bik ta a, nileng chuan silai chu a ri mai a.
Chawfak hun zet tawh hian mual leh lamah silai a han ri nawn zawt zawt a. Kaptluanga te thian dun chuan, ‘hm-kan thianten an kap thlu ta a ni ang’ an ti a. Nakin deuhah chuan an han inrawn ve zawt ta mai a. Mite chuan, ‘an kap thlu ta a ni ang’ an lo ti ve bawk a.
Naurual chaw chhum hun a ni ang tih vel hian an hotu pakhat chuan a padawp lian zet mai chu a kap thlu ta ruau mai a. Chumi hmunah chuan riahbuk an sa a, sai sa chu an rep ta mup mup mai a.
‘Naktuk eng zai nge kan rel a, kan haw mai em ni ang aw?’ an upa pakhat chuan a ti a. Haw mai duh chu an lo awm nual a, nupui neite phei chuan, ‘naupang an ngaihawm e’ an ti hlawm a. Mahse a pachal ber mai kha chau hle awma an hriat avangin bei leh ila, riahbuk sawn pawh a ngai lawng e, an ti a.
A tukah chuan bei leh tur chuan an chhuak ta a. Valupa pakhat chuan, ‘nizan ka mangah mitthi ka hmu e’ a ti a, kah a in ring hle mai a, tha tho takin a kal ta a.
An rin ang ngeiin hla lo teah an va hmu ta mai a. An thawm a hriat veleh a khek ruai ruai mai a, a han inhrosa vel a. Thawm dim deuhin an kal a, hnai feah hian pathum chuan an va kap zawt zawt a. An kah veleh a rawn phin phei a, an valupa mang neia chu a rawn man phak thelh a, diar tla phungin a tlan a, ‘Enga tana beih leh ka’n rawt ta kher kher kha a’ a ti rilru nauh nauh a. A lo hliam chau tawh bawk a, a ngho kara maupui tel invaw zep chuan a chelh ta hlauh a, a phin chhuak ta lo va. Phin chhuak hlauh lo se chu a man a ni tawh a. Chumi han ding leh tak chu Kaptluanga’n a lo kap a, a awp rawp ta mai a. A thawh leh hlauh chuan kei ka ka pang, tiin an nghak hlawm a. Chutih lai tak chuan a thian Pazua chu a lo thleng a, a han kahpui ta a, a tho leh ta lo.
A sa chu an buk lamah chuan an thiar phei a. An thiar zawh chuan an upa chuan, “Theihnghilh kha in nei nual ang e, kim takin in en rawh u, kal lehna tur a ni tawh lo a nia” a ti a. A hnuhnungte chuan an mit an len a, engmah theihnghilh an nei lo tih hriain an kal ta a.
An riahna hmunah chuan sa repna sei tak an siam a, sai sa chu lungthu tia tiain an chan a, an ur vut vut mai a. Sa chu a rep tawm tawk tawk mai.
Zanah chuan Kaptluanga chu a muhil thei hlek ta lo mai a. In thlen hun tur a suangtuah vel a. Muthilh a han tum thin a, a harh tawlh tawlh mai a, a thaw te a sa phut phut reng mai a. A chang chuan Chhingpuii chuan a ngai a lo awh tawh lo vang tih te a hlauthawng a. Nula leh Nopui a ngaihtuah bawk a. Chu lovah Lalnawta hriata Hlado chham hun tur chu a lungkham ran bawk a ni.
A tukah chuan an haw dawn ta a. An sa chu an ur ngun em avangin a lo rep viau a. Hmanhmawh lo takin haw tur chuan an kal ta a. Zan sawmah chuan an khua chu an thleng zo lo va. Zan sawm leh zankhat an thang hnu chuan, chawhnu her zetah hian Tlangtlirna hmun rem tak mai an lo thleng ta a. Chutah chuan an innghat a, tlang an tlir ta tluar tluar a. Khaw lian ar khuang ang maiin Hlado inphaman zutin an chham a.
An kal tak achin chu Chhingpuii chuan zan tin mut dawn hian bang chhak meihawlin a thai thin a. Zan khat chu a thang rei hle tawhin a hria a, a thai chu a han chhiar a, panga chauh a lo la ni a.
Chutih chhung chuan Lalnawta chuan an lo haw hmaa lo ngaih tal a tum a, an kal achin chu a birh tlut tlut reng mai a. Zan khat chu a chhungte an mu ta emaw a ti a, mi haw hnuin thutiam a tum a. Chhingpuii chuan ramchhuakte hlir chu a lo ngaihtuah avangin a sawi reng reng chu a hre hauh lo va, “Chhan pawh mi chhang duh nang e?” a ti a. Nui deuhin, “Eng nge maw i sawi le? Ka lo ngaithla hlei nem,” a ti a. A han sawi leh dawn chauh a, Chhingpuii pa chuan tuibur khum lu lamah a han pik zuak ta mai a. A hrilhhai chuan chaicheh a khal ta mai mai a. A haw ta thuai a.
An thingphurhnaah te a zui thin a. Mahse nula thing phurte chuan ramchhuak chu an ngaihtuah hlawm theuh avangin, tlangval in awmte chu an pawisa duh lo va. Em nghahna tur an thlen te hian an em hi phur tha duh lovin an ak a, thing cheh duhdah pahin hla an sa a:
1. Ka zuk thlira romei hnuaiah,
Khu khu maw nghosai lenna,
Val rualin an chhai e, an thanna.
2. Ka di saiha hrang lul suh,
Fam a awl lentu hnuaiah,
Hrai kan chawi tualah an leng ve lawng e.
3. Lurhpui thang han dil ila,
Tan khawleng han zawt sela,
Khua rawn zawng rawh mi hrang sai lian lu nen.
tih te hi an sa thin a.
An thang rei ta hlein ka hria a, zan sawm a tling tawh ngei ang a ti leh a. A mut dawn chuan a han chhiar leh a, thai riat chauh a lo la ni a. “Engtizia nge maw ni em em chu, ka ngai haiin ka thai loh zan a awm em maw ni dawn chu aw! A nih loh chuan zan riat rei pawl a ni ang,” a ti a. A thai loh zan awm chu a hre si lo va. A tukah chuan a thenawm nula a zawt a, a chhinchhiah ang chu a lo la dik zel a.
Lalnawta chuan an lo haw hma ngeia tihchhiat tumin a vir chung reng a. Mahse a puan hmawr pawh a la dek si lo va. A han thutiam ngial thin a, a chang chuan an mithat chhuang deuh tein a thlem a. A chang leh Kaptluanga chuan nula dang a nei ti tein a sawi a. Chhingpuii chuan a chhang lem hlei lo va, tawngkam tha takin, “Kei mi biak a tul lo ve, ka nu leh pa be zawk rawh” a ti tlat mai a. A tawpah chuan tihngaihna a hre ta lo va, “ka zen hmingchhe reng reng ang mawle,” a ti ta a.
Zen tur chuan thian pakhat a hruai a, zanlaiah an thawk chhuak ta a. Kalkawngah chuan uiin a lo bauh khur khur mai a, an han vawm ang khut khut a, an kal lui zel a Chhingpuii te awmhmun chu an va thleng a; a thian chu kawmchhaka lo ngaithla turin a tir a. Ani chuan kawngkhar a han hawng dawn a, a thauah a man a, a khur a khur ta mai a, “Mitmei hmuh awm si lo, min lo man ngei ang a, lei ka chawi thlawn mai awm mang e aw,” a ti a. A chhia leh tha hriatna chuan a thiam loh avangin kawngka bulah chuan rei fe a inngaihtuah a. A rilru tihuaisen tur leh tiluhlul turin nulain tawngkam mawi lo engmah a rawlh bawk si lo va. Tawngkam tha taka a chhan thin avangin a rilru tak takin mi chhang a ni ang, a ti rilru bawk a.
Rei fe a inngaihtuah hnu chuan kawng chu a hawng thei ta ngang lo va. A thianpa chu a ko chhuak a, rilru pangkhing tak chuan an haw leh ta a. Kalkawngah chuan a thianpa chuan, “I inti to hle si a, engah nge i luh mai loh? Hmeichhia te chu i hlau em ni? A man hman hlek hlei lawng che,” a ti a. An han kir leh dawn at at a. “A, tlanchhe tur ngawt maia kal leh te zawng, eng kan ang hlei lawng e,” Lalnawta chuan a ti a, an kir leh ta a.
Mutnaah chuan a inngaihtuah ta nep nep reng a, “Enga tana ka lut ta reng reng lo kha aw! Miten an induh deuh reng emaw min ti mai awm si a,” a ti a. A chang leh, “A, mai mai a, leichawi ngawt ai chuan tih loh mai tur a ni reng e,” te a ti a. Mahse a chhia leh tha hriatnain nulain a ngaihzawn lohzia te a rawn hrilh a, a rilru kakna te chu a rehin inchhir thei a nih lohzia a hre chhuak a, “Ka tan apiang ngang lo em ni tak le!” a ti a, a han mu lungawi thin a. Mahse mi ta tura a han dawn vel chuan itsiknain a rawn tinuam thin lo va. Chumi zan chuan a mu bengtla lo va.
Ramchhuakho chu an lo haw an rin ni chuan an lo haw ta hauh lo mai a. An kap a nih dawn hi, zanin lam chu an riahbuka tlangtlir tal hriat phak tawh awm a ni, an ti a. Beng an chhi rilru reng hlawm a. Mahse riva engmah an hre lo va.
A tukah chuan Chhingpuii chuan sumhmunah puan a tah a, Lalnawta chuan a rim a. Chawhnu her zet tihah chuan tlangtlir thawm chu an hre ta a. Chu veleh Chhingpuii chu a zuang tho va, a va ngaithla a. “E, ramchhuak ngei an ni, an Hlado pawh a hriat phak khawp mai,” a ti a. A thenawm nula chuan, “Kan chhungte i hmuak ang hmiang,” a ti a. “Aw, han insiam rawh, kei pawh ka’n insiam ang e,” a ti a, puanbu chu a zial ta sawk sawk a. Chutih chhung chuan Lalnawta chu hrilhhai zetin a tho va, kal pahin hachang a thial a. “Ramchhuah han awm leh teh se, ka va kal ve rua e,” a ti a. Lunghnur chuan a kal ta a.
Chhingpuii chu a u a kal ve avangin hmuak tur chuan a insiam a. Hmaram leh puanrin sukdurthul khung a phawrh chhuak a, a han inthlak a. Zufang tuitling fenthlir lianpuiin a keng a, an kal ta a. Naupangte chu an tlan zung zung a.
An va thlen chuan Chhingpuii chuan a u aiin Kaptluanga chu a hmu hmasa zawk a. Kaptluanga chu a farnuin zu a pe dawn mek a. Chutih chhung chuan ani pawhin a u chu a zu ken chu a pe a. Tlem a in hman chauh tihin nula dangin Chhingpuii u hnenah chuan, “Ka zu hi a thlum lo teh na a, han tem teh,” a rawn ti a. Chhingpuii chuan lawm takin a ken lai chu a laksak a, mi ta chu a intir a. Ani chu Kaptluanga hnenah a va kal a, “Ka zu hi a thlum lo teh na, han in teh, i dam na nge, i va cher ve? E khai, hei i kah a ni maw? Kha maw, thla awklem kha in ai thatna ka tih reng kha maw? Ka tih hi zawng a dik thin reng a ni,” a ti a. Kaptluanga phura saingho chu a han kilh vel a, “E, a va lian ve! Ka kilh zo lo tawp mai a! Saingho hi a lo va lian ngai ve le! Ka thil chah che kha min han hawn em”? a ti a. “Hawn e, nakinah in thlen hunah le; i zu chu a thlum ngei mai a, ka rui ta der mai! Min lo theihnghilh tawh hial ang chu ka ti mai asin le,” a ti a. “Mai mai thin a, theihnghilh te chu i sawi duh e; kha tuibur hi a al lo teh na a; in thang rei ka tihzia mai chu!” a ti a. “Eng chen nge thanga min hriat?” a ti a. Nui deuh chungin, “Kum sarih emaw ka ti mai asin,” a ti a, an nui dun a. “Mumangah te hian hmuh che ka tum zan tin a, mahse ka hmu thei hlek lo mai chia; ni zan erawh chu chiang deuhin i mit……(Mss I phek 35-36 a tlak avangin, Mss II-a mi he lai hi seng luh a ni) ka lo hmu a,” a ti a. “Kei pawh nizan chu ka lo hmu che asin,” Chhingpuii chuan a ti a.
Kaptluanga chuan a hlauhthawn angina thil a awm lova a hriat avangin a lawm hle a. In hmuh chak tak chunga rei tak in hmu tawh lo an ni a, tun hma aiin an induh zual emaw tih tur a ni a. Mahse an in hmuh hmaa sawi tur a tih zawng zawng chu an in hmuh meuh chuan a bo duak mai a; sawi tur vak pawh chu an hre mang lo va. A chang chuan an in en a, an han nui leh ngawt thin a. Chutih chhung chuan mi dangte pawh chuan, “Ka zu hi a thlum lo teh na, han tem ve teh” an rawn ti nuk nuk reng a. Tlangvalte chuan an sa rep naupang peka an iptea an dah chhuah chu an sem zung zung a, nula naute phei chuan an ngah hle hlawm a.
Zu an inpek zawh chuan tuibur an intheh leh mur mur a. Tuibur hmuamda velah chuan an hotupa chuan, “Kal i siam taw hang u le,” a ti a. Naupang sa lu zawn chuan haw hawin hma an hruai a, an hnungah chuan nulate leh hmuaktu dangte chu meihawl phur emaw tih turin sa rep phur chuan an kal a. Hnung berah ramchhuakho chuan ipte an vei ah a, silai an pu a, kawngah chuan rahbi an tu a, “Hemi rah veleha silai kah zelah,” an ti a, an kap dur dur reng mai a. Nula thenkhatte chu an silai ri hlau kawng sirah an pai rawk rawk hlawm a, an te chul reng a.
Khaw luh dawn chuan Hlado an chham a, silai an han kap leh ulh ulh a……(Mss I phek 37 a mi chhiar zawm leh ila.)
Ni tlak hma deuhin khua chu an lut a, khaw luh dawn chuan Hlado an chham a, silai an kap leh ulh ulh a. Hlado leh silai ri nen, an thawm chu veng tina mite hai rual lohvin a na a. In chhunga mite chu an lo zuang chhuak a, leikaah an lo thlir tuai mai a. Sail u chu Kaptluanga te leikaah chuan naupangte, puitlingte pawhin pum tia tiain an kil mai a. Kaptluanga chuan Hlado a chham vang vang a, a tawpah an kap dur mai a. Naupangte chu an darh ur ur mai a. Ngaihtha zetin in chhungah chuan a lut ta a.
Zanah chuan ramchhuak rin zu chu sa kaput inah chuan an pu lut zung zung mai a. Nula leh tlangval an khawm a, pathlangah chuan an tlar phei tuar mai a, zu chu an intawk hlawm a. Kaptluanga pa chu a han lam a, hla a han hril a:
1. Sa thang tha thawn ka nau hniang tlangah lo au,
Khuanun a rawn her leh e zaleng kan khawm.
2. Keini runa mawi lova zaleng kan khawm,
Ring dim demin va la u lenchhawn a tha….
a ti a, an zai dur dur zankhua mai a. Khua a lo var chuan nulate chu an hawng a, an kete chu zu tui thlawr a tial buai hlawm a. Tlangvalte chuan mawi an ti rilru hle a. A tukah chuan sialin an ail eh nghal a. A zanah zankhuain an bei leh a.
Kaptluanga chuan sa a kap a kap mai a. Buangtheuva khaw sa kap thei ber a lo ni ta a. Sumhmun bangah sa lu chu a tlep tuar mai a. A khat tawkin sa lu men tur a nei reng a. An inthuai chu tuitai a put emaw tih mai tur hi a ni a.
Chutia tlangval sa kap thei hmingthang a lo nih avang chuan itsiktu tam tak an lo awm a. A hming sawichhiat tuma dawt nena phiartute pawh an tam a. Mahse ‘thutak a tuiek lo vang’ a ti tlat, an relna leh an sawichhiatnate chu dawt a ni tih a fiah thlengin chhel takin a tuar zel thin a. Mi tawngkam thiam leh tawng tam a ni lo va, dawt sawi hreh tak leh thil ngaihtuah vak, mi tumruh a ni. Chhuahvahnaah leh nula rimnaah mi tih ang chu tih ve theih a tum tlat a, a phu loh chu nih a chak lo va, vervekna leh dawta hmingtha neih chu a duh lo mai pawh a ni lova, a huatzawng tak a ni. Sumdeng zu innaah pek hmasak a duh ngai lo va, ‘ka aia in hmasa tur an tam e’ a ti thin. Mahse tu man an inkhalh ngai lo va, Valupa mit a tlung em em a ni.
Nakinah chuan amah itsiktute chuan an dawi ta a, a muthilh hlanin samkhuih an lemtir a. Chuta chin chu a tha thei ta lo va, a khuh a khuh a. A awm ruhte a na sep sep a. Chawhnuin a awm a nuam lo va, zanah a thaw te a lo sa vak thin a. A chaw ei a tui thei tawh hek lo. A mut a chhuak tha thei tawh bawk hek lo. A cher telh telh mai a, khawlai dung takngialah pawh a hahna tawk a hmu zel mai a. An lal chuan, ‘ka sa bel a keh ta zuk nia le’ a ti a, pawi a ti em em mai a. An inah sa lu men a awm ngai tawh lo va, an inthuai te chu a lo char zo ta. “That laia ka u a, chhiat a hnua mihringte (false friend….dog…) tih angin tu mah a inah chuan an dik dak ngai tawh hek lo. Ni danga sa ruh kawl tlan ninawm khawpa ui zi huai huai thin te pawh chuan kawngka takngial pawh an dak duh a ni tawh hek lo. An in zu leh sa chena rikna dur dur thin chu a lo reh thuap ta mai a.
(Mss I-a tel lo, a thawnthu kalhmang nena inrem em em, a thuken nen pawha inmil tak MSS II-a mi chu he lai hi a ni a, khung luh a rem em avangin zeh tel a ni)
…zu leh sa a ei theih zawng awm chu ‘lo tem ve teh se’ lal chuan a ti a, a pe ve zel thin a. An in, ni danga zu leh sa tlana rikna dur dur thin chu a lo reh zo ta a, uicho, saruhkawl tlan ninawm khawpa zi huai thin te pawh kha an dik dak duh tawk a ni hek lo. Ni danga ‘ka u ka nau’ rawn titute chu vawmbo ang duak an lo ni ta a.
A ni, mihring zingah hian vanneih lai leh hausak laia ‘ka u ka nau’ titute hian vanduaina leh retheihna a lo thlen hunin kan intlansan thin. Thenkhatte chu hnung lama kawk zui lehtute an ni thin. Ui fing hi chu englai pawhin a pu lakah a rinawm reng a, mihring erawh kan ni thin lo. Mi hlimna leh lawmna chanpui duh si a, an lungngaih leh manganna chanpui duh lo chu thian sual, hmelma hriat sa aia hlauhawm zawk an ni. Lungngaihna leh manganna tizualtu an lo ni thin.
Awllen a lo nih a, a thiante ramchhuaka an kalte hian a lung a leng thei em em a. A khawhar hian a saingho chhuatlaiah a hnuk thin a:
Ka duh nghosai ka chul e luaithli ka nul,
Fam lo renga tana sih khuanun min siam,
Ka leng hring leh fam karah.,
a ti a, a mittui a tla zawih zawih thin a.
Chhingpuii chuan a khawngaih em em mai a, a rukin a samte a va khuihsak thin a. Mi hmuh lohvin a tlawh ru fo thin a. An pahniha an awm hi chuan tu mah dang an ngai bik lo va, an la hlim reng a. Kaptluanga ramtuileilova a kulcho taka chin chu tlangval tu mahin Chhingpuii chu feh kawngah an chhawm thei lo va. Kaptluanga thin a na ang tih a hlauh avangin tu ma chhawm a duh lo va, tlangval bula kal ai chuan putar bula kal pawh a duh zawk a. Kum danga inlawm a, hlim taka hlo thloho thin chu an inlawm thei ta lo va. Chhingpuii chuan mi dang a lawm duh si lova, khawhar takin a ute lawm zingah chuan a feh ve thin a.
Chumi hma chuan Suakpuilala khuaah lal tlawm nula hmeltha tak mai a awm a, lal tlangval ‘kei ka ni’ ti deuh tawh chuan an be huai huai mai a. Liankhama, Vanhnuailiana fapa pawhin a zuk bia a, an lo remti hle mai a. Tah chuan sum lain an haw ta a. Chutia sum laa an thang hlan chuan Suakpuilala fapa Kalkhaman a lo neih khalh ta hlauh mai a. A nulate chuan an lalte lam an nih avangin an hnial ngam si lo va. Tichuan Liankhama te lam chu an thin a ur ta hle mai a. Vanhnuailiana chuan a thih dawnin a fate hnenah, “Sial pawh zui lai inchuhin an insi hlum ngam a, hemi in rawn huat ngam loh chuan fapa ka hring lo che u a ni ang,” a ti a. An pa thih hnu chuan thlang an lo tla a, Liankhama chuan do nghal a duh mai a. Mahse a nuin, “E, ni rih lo ve, kan thlangtla buai vein en, han inti nghet ve rih ila le,” a ti a.
An han intihngheh hnu chuan an khua chu a tam hlawm si a, mahnia rammu thei hlir an ni a, khawthlang chu an zuam zek zek mai a. Pal darh vek an tum a, an zin vel ilo te pawh an huang tau hle mai a. Rulin ‘ka mei rap se, keiin chu ila a ti’ tih ang ziazangin khawthlangho pawikhawihna mawlh an zawng ta mai a. Sawi sep leh eng emaw hi a tam ta telh telh a. Khawthlangin an lo dawh zel dawn bik loh avangin indo chu chhuak lo thei a ni ta lo a ni.
Chutih lai chuan Liankhama nau Buangtheuva Hmunpuiah za ruk khuain a awm a, khawper a nei bawk a. An thlang Tuirial ral lawkah chuan Tachhip khaw tlem tein, lal tak tak pawh nei mang lovin, Tulera hovin an inep tawn thut mai a.
Tachhipin Tualphei ram neih an tum a, an zuk vat dawn a. Tualphei hi tual phei tih takah mual cham tha dup mai a ni a. Tualvungi vahuiin a koh laia a puantahna a ni a. Phuntiha te khawhlui a ni awm e. Hmunpui chuan an ram ni pha lo mah se an neih an awih lo va, an inchuh ta a. Luh chhuak turin an thawk a, mahse Tachhip chu chuti maiin an chhuak duh bik lova. “Tuirial hi zawng rawn kan hlek suh u, chuti lo chu kan kap ngei ngei ang che u,” an ti a. Hmunpuiho chuan a khawthlang zuamin an zuam a. A let eng emaw zatin an tam zawk a. Hmunpui chu in 400-500 vel, Tachhip chu in 80 vel lek an ni a. Chuvangin an tawng chu ngai lovin an kal lui a. Mau an lo kham leh a. “Hei hi zawng rawn kan tawh suh u,” an ti leh a. Mahse an kan lui leh a. Chutiang chuan vawithum lai an ti a, an kan lui zel a. An riahbukte leh an vachapte chu hal chhiatsak vek an tum a.
Nakinah chuan tlangval pakhat thinin a tuar ta lo va, “Engti thu nge ni, lokal tawh su tih pawha in lokal leh thin” a ti a, a’n kah dawp mai a, ‘Keimah Tulera ka ni ngai e’ a ti a. A hmatawng pakhat Rokawlha Chhakchhuak a kap thlu der a. Chutia a kah veleh chuan an darh huk ta mai a. A kaput lam leh a kaha te lam pawh chu ramhnuaiah an tlan darh ta chum chum a. Tulera chu a la te bawk a, an tlansan thelh nghe nghe awm a. Pakhat chu a dawih fal deuh a. Tachhipah pawh tlan haw reng reng lovin Arthlawr khuaah a tlan lut a. A thiante lah chuan ‘a bo ve, an that ta a ni ang’ an ti a, an zawng an zawng mai a.
An tlanchhiatna lamah chuan theihai ramah Hmunpui tlangval pakhat chu bahra khurah a tla a, thing rovin a delh leh nghal a. Chutih lai chuan Tachhip Pasaltha Khuangluta chu an thian bo zawng chuan a kiang lawkah a kal thoh thoh mai a. Khuangluta a ni tih a hriat veleh chechang ngam lovin a tawm hle hle mai a, a thih ni a thleng ta a nih hi, a ti a. Ani chuan a hmu lo va, a pel ta zel a. A pelh hnu chuan a relh bo ve ta a.
Tachhip chuan Tualphei chu an nei ngam ta chuang lo va. Chhuah lam reng reng chumi kum chuan nei lovin tlak lam vek an nei ta a.
Rokhawla an thah thuthang chuan Liankhama beng a thlen veleh ‘che nghal ang’ a ti a. A nu Maitea mi chu an va rawn a, “Awle, thing pawh ni ula, in par vul lai tak a ni ang, tuna in hneh loh chu engtikah mah in hneh chuang tawh lawng e, in chemkal a that zawngin tumah huphurh bik tur in ni lo ve,” a lo ti a. Tahchuan Chhak leh Thlang indo chu a tlu ta a.
Chutih lai chuan Liankhama chu Tualbungah sang khua zetin a awm a. Kalkhama chu Hmuizawlah sang dawn lai bawkin a awm a, in tum awm tak an ni reng a. Khawchhakin leido an nei thang a, ral rel an thiam a. Liankhama hi a khawnbawlte an huai em avang leh amah pawhin huaisen a ngainat avangin a khaw tlangval te zingah inelna a nasa bik a ni. Mi huaisen sawi hat hat tham hlir pawh panga lai a nei a. Hmuizawl tlangval chuan an huphurh deuh zawng a ni ang chu, “Zat leh zatah pawh Tualbung tlangval chu kan ngam lo reng reng, tlangval Zawlbuk chhuak reng kan harh hlei mai,” an ti thin a. Tualbung lah chuan khawthlang do chu an chak riau mai si a. Mahse khaw chu zatah chuan mahni nupui fanau chhan nana thih ngam tam tak an awm ang tih chu hriat sa a ni.
Tualbung chuan Hmuizawl chu an zuk run ta ngei a. An chempar a tho tlang bawk a, an tifuh khawp bawk a, an khuaah an lut a, an hal a, mi tam tak an that a. Chumi thu rapthlak tak chuan khawvel a nghawr a. ‘Khualthuthang leh ar pan chuk a pun e’ tih takah a tak aia nasa deuhin a thang vel a. ‘An khua an halsak vek a, mi tlem te chauh damin an tlanchhuak a’ tiin a thang a.
Chuta chin chu khaw tenau deuhte chuan khaw lian an fin ta zung zung hlawm a. Khual thuthang ang em zawng a lo ni lo va. An khua chu a zatve dawn lai an hal a, mi tam fe an that bawk a. Mahse sang khua lai inchhal ve tawh zingah chuan engmah vak zawng a ni lo ve.
Tachhipho pawh chu an awm ngam dawn lo va, Lianphunga, Parvatuia mi an zu chah a, “Nangin min han ho loh chuan kan teh vek dawn, Khawchhak ral a zual em mai,” an zuk ti a. Lianphunga chu a lo chho va, Tachhip vela khaw te te te chu a hruai khawm a, zanufa lai an lo tling ve ta a. An khua chu an kulh tha ta sauh sauh mai a.
Chumi kum chuan Tachhip an tam deuh avangin, tuk khat chu buh tuh hun dawn hian Sailianpuia khaw lama vehbur khawn turin an kal dawn a. Kawtchhuah kawnah an in nghakkhawm a, an thu nghuk mai a. An upa pakhat Chamchawia pa (Darkunga) chuan a thiante hnenah, “Keni chu i hmasa ang u, naupang zawngin min han um pha leh mai ang,” muang charhin a ti a, upa pathum an kal hmasa ta a. Chemchawia pa chuan diar tial a khim a, lal tangka sawmli a ak bawk a, hma a hruai thla hnak hnak a. Tuibur an intheh a, ring fa fain an tawng thla lawng lawng a. Kawtchhuah ral lawkah chuan mual tlazep te tak te, kawr te cheh ral a awm a. Chumi mual chu an liam a, kawr te hla zawk chu an pel chauh tihin, Chemchawi’pa hnunga kal Lianlula chuan, “E, khu ral!” a ti a, Chemchawi’pa koki hrulah chuan a kawk a. Hmunpuiho chuan an lo chang tawh chu niin, chutih lai tak chuan an han kap a. Chemchawi’pa chu a tlu tawp a, kawng thlanga aidu zingah chuan a let thla a. An thian Thanghluma chu kawng sirah a tlan liam thuai a, Lianlula hnenah chuan, ‘peng ve mai rawh’ a ti a, a au va. Mahse ani chuan, “Tualkhel ralah thi mai rual em ka nih le” a ti a, kawng dung zuia a tlan lai chu chhak deuh a min a han kap thlu leh tawp mai a.
Silai ri an hriat veleh chuan kawtchhuaha mite chuan, “Ral, ral” an ti a, an tlan kir a, an buai ta chuk chuk a. Tlangvalte chu silai puin ral lam panin an tlan hlawk hlawk a. Nunaute chu kulhbingah an tlan khawm a. Ral lam chuan kulh chu a hmingin an kap a. Mahse an hmanhmawh em avangin Chemchawi’pa lu pawh chu an la hman lo thelh a. Pakunga, Pasaltha pakhat chu a tlan kir leh a, chutia mi lu lak loh va kah thluk sa reng tawha awm chu a va tan sawk sawk a, a tlan leh thuai a. A pawisa ah pawh chu a delh zawngin a lo awm hlauh bawk a, a hmu lo va, lak lohvin a awm a.
An tlan haw pawh chuan an sialte chu an sahsak a, an tlan thi pur pur hlawm a, an bu ruah ruah hlawm mai a. Lo lama fehte lah chuan silai ri an hriat chuan vau chhungah an tlan lut rawk rawk mai a. Rammu lam chu Sibuta lung kawnah an lo innghak khawm a. Tachhip tlangval chuan an zuk nang hman thelh a, an inkap nual a. Mahse fungte an lo bun zut avangin an tlanchak hlei thei lo va. Darnghaki thih kawn thlengin an um a, an kirsan leh ta a.
Rammuho chuan Muallungthu tlang an lawn a. Darkhuangah Tuirial an kan chho va. Hmunpui tlang chu ni tlak hma deuhin an lawn chhuak a. Kawtchhuahah chuan Bawhhla an chham a, silai an kap dur dur a. Ina mite chuan an lo hria a, hmuak tur chuan a puinawiin an kal mur mur a. Mipa naupang, ral kai lote chu chem an pe a, mi lu chu an sahtir noh noh a. Puak laite pawh mipa fa tawh phawt chu an nuten an kut leh chem an hmehbel a, an sahtir zel a, ‘Ral a that e’ an ti a.
A tukah chuan lal mualah mi lu an lawm a :
Zengtikah thiang tak ang maw?
Chhip khawpui ka hnam lenna,
Piallei thuah riat khawtlang kan hnawmtir e.,
an ti a, an lam tlut tlut mai a. Tawngna maha ‘mual lam silai kah’ tih takah, en mang hlei lovin an pu duak thawr thawr mai a. Pakunga chuan :
Tu nge zaiha mi chawi ni?
Chhip khawpui khan thuam hnuaiah,
Lu chung kai diar tial in hmachhuan ve lawm ni?
a ti a. Chu lo pawh hla tam tak an phuah a.
Chemchawia nu va feh leh chuan a pasal khuangthli dawng khehna te a va hmu a, ro pawh a la ro hek lo, a uai silh selh a la ni a, a thut chilh a, a tap a tap mai a.
Khaw tinah mai hian indo thu chu an sawi mur mur a. Kulh daite an theu va, an khua chu thuah hnih thuah thumin an hung hlawm a. Zanah tlangval ralveng hi tlaivar varin an meng a. Zawlbuk aiin ralven buk chu a lun zawk tih mai turin tlangval an cheng ngun a. Nula zing tui chawi te hi tlangvalin silai nen an veng zel a :
Ka nu ral an au ve maw?
Var tui thiang ka chawi dawn e,
Mihringin min veng e dai thuah thum nem.,
an ti a. Ral hlau reng rengin an khawsa ta a.
Rei rial lovin Tachhipho chuan Hmawngkawn lal Lungliana chu Buangtheuva khawper Ruanzawl runpuiah an zuk sawm a. Tichuan Ruanzawl run tur chuan Tachhip leh Hmawngkawn chu an kal ta a. Tachhipho chu Thangzika Hauhnar leh Tumtawia hovin an kal a. Tachhip tlangval thenkhat chu Hmunpuiho an umnaah an intihsual hlawm avangin an kal lo va, Khuangluta pawh a fung palna a ke a la vun ul avangin a kal lo va.
Zanriah ei kham hian chhuanlam rem tak a awm avangin Chhingpuiin zan khat chu Kaptluanga a va tlawh a, “Naktuk chu kan buhtuh zawh kan tum a, dam la chu kan hlim dawn nen,” a ti a. “Hlim takin va tuh ang che u,” a ti a. “Tun lai chu inrun mawlh an sawi mai si a, ral a ti em mai ka ti a, lote pawh kan thlo tha thei lo vang tih te a nih ka hlauh ni, mipa tel lo phei chuan kan la feh ngam hlawm lo vang a, nang chu dam la ka muang siai tur,” a ti a.
Nui deuhin, “Dam mah ila kei tehlulin eng ka tithei chuang lo vang, kei aia huaisen tha tha tlangval an awm alawm, engmah hlauh tur a awm lo ve, Ruanzawl khua tehlul hi tun run suh ei, tih tham em kan awm tawh loh hi,” a ti a. “Tham leh tham loh in sawi loh hi maw, an khua a tet zawh poh leh in duhthusam a ni a, hmeichhia hriam nei hlei lo leh naupang engmah ti thei lote hi in thah duhthusam a ni si a; mipa leh mipa chauh hi inbeihah tih awm alawm maw le” nui deuh chung hian a ti a.
“Ka vaibel hi han tan teh khai,” a ti a. “Ka tan thiam lo vang,” tih leh thawh a rual a. Eng nge i thiam loh vang, meiling chhuang la, fawp la a ni mai alawm,” a ti a. “I vaihlo rim chu a va tui ve” a ti a. “Hmannia min rawn pek kha alawm, i chhungten khaw nge a awm an lo ti nge, va haw tawh rawh; naktuk in fehnaah chuan tawitaw zik a awm chuan min han hawn ang che,” a ti a. “Ka hmuh phawt chuan ka rawn hawn ngei ngei ang che, khuangthli dawngte I duh lawm ni?” a ti a. “Aw, i hmuh a piang,” a ti a.
A tukah chuan feh tur chu kawtchhuahah an innghak khawm a. Chhingpuii chu kawtchhuahah pawh chuan chawl ve lovin, “Hawh ka pu Ren, i kal hmasa ang, zawiin,” a ti a, putar pakhat Rena nen chuan an kal ta a.
Tlangvalte chuan, “Chawl ve rih rawh u, i kal rual ang u,” an ti a. Chhingpuii kalpui chu an chak hle a. Mahse Kaptluanga thin a na ang tih a hlauh avangin tlangval bulah kal duh lovin putar bulah chuan a kal ta a. Kaptluanga sai kephah hawnsak kha buh chi tur phur chungin a thlur dalh dalh a. Rena chuan fiamthu nuihza a sawi a, an nui dun hak hak reng a.
“Ka vaibel chu a thi leh ta, tawng duh mei leh ngawr zawng an thi nge nge tih zawng a neih a, a thi a thi mai a,” a ti a. Chhingpuii chuan, “Ngawi rawh ka’n ham kai ang e,” a ti a. A han ham kai chuan a hmuithlur chu a thun a, vaibel chu a han khersak a. An mei in pe zo han dak chhuak leh tak chuan silai hmawr anmahni tin reng an hmu ta mai a, “Ral” an ti a, an te thawt a, an tlan tur chu an han kap a, Rena chu a tlu tawp a.
Chhingpuii chuan a em chu a keuh lawk a, kawngah a tlan a. Tachhip khua Thangzikan a um a, a banah a man chawt a, a kokiah a han sat nghek a. Chhingpuii chuan thlaphang takin, “Min nun rawh, kei mi tlanna khawp chauh zawng ka pan a nei e,” a ti a, a tawng zawng te chuan a darah thi a liam puat puat mai a. Mahse, ‘nuntlak i awm ta lo,’ a ti a, a sat hlum ta nghal a. A lu an tan a, thirkhai etc. an la a. Feh kal chu an um kir a, an khaw kulh chu an han kahsak a, an let leh ta a. Ruanzawl tlangval chuan an rawn um zui a, mahse an umpha tawh si lo.
Tachhipho chuan an khaw luh dawn chuan Bawhhla an chham a, silai an han kap ulh ulh mai a. Chu veleh a hmuak tur chuan nunau nen an thawk chhuak a, a kal hmasain se ven phulah an va tawk a. Tahchuan an chawl a. Chhingpuii lu chu iptea mi a samah an han tham chhuak a, naupangte chu an sahtir noh noh ta mai a. A hmai mam tha tak piak puak chu khaw luh hmain an khawng chik zo vek a.
Zakhaman nula pahnih a man a. Mahse a chipui Chawngthu ve ve an lo ni hlauh va, kawngah pawh tu ma chhawm ve phal lovin a veng tlat a. Thahsak tal an tum a, mahse a phal lo tlat a, a inah a awmtir a, inrem hnuin a chhuah leh a.
A tukah chuan lal mualah mi lu chu an lam mup mup mai a. Thang te an dawh a, tahchuan mi lu chu an dah a, chaw leh tui hmin sa te an chhiah a. Ral that tawhte chuan arkeziak leh chhawn an tawn a, silai mu awm lo chu mi lam hawi leh hawi lo pawh sawi lovin an kap thawr thawr a :
1. Chhingpuii thlangkhuandim chu,
Chhip khawpui lam mual zawlah,
Chawltui ningzu a rui e, her mawii.
2. Chhak valin ‘ka hrang’ in ti,
In lawmlai Chhing-hermawii,
Pualchang hmul ang in thlau ve doralah.,
an ti a, an lam tlut tlut mai a.
Khua a lo tlai chuan mi lu chu thangtungin an hling a, Chhim thlera veng mawng kawr te kama zuang lian deuhah an khai ta a. An khai zawh chuan an han kap leh dum dum a, an hawsan ta a.
Nula hmeltha vanglai tak ngang a ni a, hla lah an phuah nasa, mi lah a run nasa bawk. An hla phuah thenkhatte chu :
1. Hmanah di rawn chhai che maw?
Tunah chuan Chhinghermawi,
Thing lenbuangah lianaka an chhaitir e.
2. Kan that lo maw dailungah,
Mihrangin hnam kan len e,
Chhingpuii chun leh zua kan tahtir e.
Chhingpuii nu leh pa phuah thenkhat chu :
1. Chhip khawpui ka hawi ngam lo,
Ka tuai hran lu an khaina,
Chung lianakin a chhai nileng leh dawn e.
2. Choak pa chhun rawl rengah
Chhingpuii bung ang tuai e,
Chun leh zuain tah kan bang thei lo., tih te hi a ni a.
Mi thenkhat chuan, “Thangzika hian Chhingpuii hi a dawih vangin a nia a thah, thin phu zawk nei lo deuh se chu a that kher lo vang,” an ti.
Chhingpuii an thah achin chu Kaptluanga chuan nun nuam a ti ta ngang lova. Thlaler ram ro ni sa hnuaiah nunna tui chaka au au a, sawt si lo angin a in hria a. Thing buk hlim nuam chawlhna te chu an lo her liam zo ta a, a tan beisei tur a awm ta lo.
Chhingpuii dam lai zawngin tu mahin ‘ka ui, ka ar’ ti lo mah se, thlasik ni ang a ni. Hun hnuhnung chu lungngaihna leh manganna hmun a ni. Lawmna ni lum khama ai tur a nei lo. Chutianga nun ai chuan khawvel pathumna, pialrala a hmangaih Chhingpuii tawh leh chu a duh ta zawk a.
Tuk khat chu khawlaia an ni lum ai khawmnaah Khawthlangin Chhingpuii an phuahnate an sawi a, a thin a khei zak ta mai a. Inah a haw a, a ha a thial a :
Pualchang hmul ang in thlau ve doralah,
In thlau ve doralah;
a ti a, banglai a tlawh nghek nghek a. “Aw, kan lo thlau em ni tak le” a ti a, kawmchar kawngkharah chuan a thu hnawk a. A maimitchhing a, a in ngaihtuah a. Rei lo teah a thin a lo sa leh phut a, banga silai chu a en a. A lo inkhang zan mai a, a la a, a chul a :
Bualchhuak chengrang e, sa leh ral tai nan a tha,
Kan chawi reng phung doralah hranpui lovin,
Rih chintlang liampui ang ka nu!
a ti a, a inkap hlum ta a.
(Hetah hian Mss I chu a tawp a. Mss II-ah chuan phek 4 lai a la inziak a. Mahse a thawnthu ngaihnawmna a belhchhah lem lo va, a thuken leh thuchah atan pawh a tangkai lemin a lang lova, sengluh a ni ta lo).
~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~